Chùa Báo Ân (xã Dương Quang huyện Gia Lâm, Hà Nội) do hội tụ nhiều điều kiện đã trở thành một trung tâm Phật giáo quan trọng theo suốt chiều dài lịch sử, đặc biệt phát triển rực rỡ trong giai đoạn Phật giáo thời Trần. Trải qua hai cuộc chiến tranh cùng những biến cố xã hội, chùa bị phá dỡ và đến nay, vị trí ngôi chùa lùi về chức năng ngôi chùa làng bình dị và dần bị lãng quên, đang có nguy cơ trở thành phế tích hoàn toàn nếu không được hưng công tu tạo kịp thời.
Thời Lý, năm 1016, chỉ 6 năm sau khi dời đô về Thăng Long, Thái Tổ Hoàng đế Lý Công Uẩn chuẩn tấu cho dân xây dựng chùa Thiên Đức thuộc hương Siêu loại, phủ Thuận An, lộ Bắc Giang hạ nên chùa có tên là Thiên Đức Tự. Đến thời Lý Thánh Tông, sau khi cầu tự sinh được Lý Nhân Tông, Nguyên phu Ỷ Lan mừng rỡ cho đổi tên ngôi chùa nằm bên dòng sông Thiên Đức này thành Sùng Phúc Tự. Năm 1068, hương Thổ Lỗi đổi thành hương Siêu Loại, do đó chùa còn có tên gọi là chùa Siêu Loại.
Thời Trần, chùa Siêu Loại do Thiền sư Trí Thông trụ trì, vua Trần Nhân Tông đã từng đến thăm và đàm đạo tại chùa. Tháng 8 năm 1299, vua Trần Nhân Tông chính thức xuất gia tại chùa Hoa Yên, núi Yên Tử lấy pháp hiệu là Hương Vân Đầu Đà, sau đổi là Trúc Lâm Đầu Đà và xây dựng một giáo hội mới mà sau này các nhà nghiên cứu gọi là Thiền phái Trúc Lâm. Chùa Siêu Loại đã được Thiền sư Trí Thông hiến cho Thiền phái Trúc Lâm mang tên chùa Báo Ân và trở thành một cơ sở của Thiền phái này trong các mùa kiết hạ hằng năm.
Năm 1304, nhà sư Pháp Loa được lập làm giảng chủ chùa Báo Ân. Ngày mồng một tết Mậu Thân năm 1308, Trúc Lâm chính thức uỷ cho Tôn giả Pháp Loa trụ trì chùa Báo Ân và vị trí Đệ nhị Trúc Lâm tổ dưới sự chứng kiến của hoàng gia triều Trần đứng đầu là vua Trần Anh Tông.
Theo tài liệu thực địa, sông Thiên Đức xưa tách nguồn từ sông Hồng, bắt nguồn từ đầm Ái Mộ, xã Yên Viên, uốn mình chảy qua địa bàn các xã bắc Đuống huyện Gia Lâm rồi xuống các xã Đặng Xá, Phú Thuỵ, Dương Quang, Dương Xá, xuôi xuống sông Như Quỳnh. Xưa kia, con sông này có vai trò rất quan trọng, vừa làm đường giao thông vừa để lấy nước tưới cho đồng ruộng. Ở vào vị trí đó, chùa Thiên Đức Tự-Sùng Phúc Tự-Siêu loại, Báo Ân hội tụ nhiều điều kiện đã trở thành một trung tâm Phật giáo quan trọng theo suốt chiều dài lịch sử.
Trong thời kì Pháp Loa đứng đầu giáo hội, Thiền phái Trúc Lâm có sự phát triển mạnh mẽ. Trong 19 năm, Ngài cho dựng hơn 800 ngôi chùa lớn (Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh), đặc biệt chùa Báo Ân nơi ông trụ trì được xây dựng mở rộng thành trung tâm Phật giáo lớn. Được sự ủng hộ của hoàng gia cùng tăng ni phật tử về vật chất: năm 1312, vua Trần cúng dường 5 vạn quan tiền, cúng 500 mẫu ruộng của Niệm từ Trang vào chùa làm bất động sản… Năm 1313, theo di chiếu của Trần Nhân Tông, vua Anh Tông lấy đồ vật thờ tự tam bảo của mẹ mà cúng vào chùa Báo Ân, lại cúng dường vật liệu xây dựng và cung cấp thợ phu để làm thêm chùa tháp. Cùng năm đó Bảo từ Hoàng Thái Hậu cúng vào chùa 300 mẫu gia điền. Năm 1315, Anh Tông lấy 30 mẫu ruộng của người cung nhân cũ họ Phạm cúng vào chùa, v.v… Những sự ủng hộ đó đã dần tạo điều kiện cho Pháp Loa dương danh phát triển Thiền phái Trúc Lâm trên vùng đất truyền thống của nhiều thiền phái đạo Phật khác. Năm 1314, tại chùa Báo Ân, Pháp Loa đã xây tới 33 cơ sở trong đó có Phật điện tàng kinh và Tăng đường, mời hai vị sư huynh là Tông Cảnh, Bảo Phác về chùa Siêu Loại mở những lớp về Tứ phần luật cho tăng sĩ và in 5.000 bản Tứ phần luật phát cho các tăng sinh. Chùa Báo Ân còn là cơ sở in ấn kinh sách lớn nhất thời bấy giờ. Nhờ có bản gỗ tàng trữ tại chùa Báo Ân nên kinh sách được ấn hành rộng rãi, cung cấp đầy đủ cho nhu cầu học Phật trong khắp xứ.
Chùa Báo Ân đã trở thành cơ sở đào tạo tăng sĩ, phật tử lớn, góp phần khẳng định vai trò quan trọng của Thiền phái Trúc Lâm trong đời sống xã hội Việt Nam đương thời. Đây đã trở thành nơi xuất gia của nhiều người trong hoàng tộc. “Hoàng Thái hậu đã quy y tại chùa… Năm 1323, Văn Huệ Vương và Uy Huệ Vương đến chùa Báo Ân xin thụ Bồ Đề tam giới và Phát Quán đỉnh”.
Nằm trên vùng đất có bề dày truyền thống của đạo Phật với nhiều trung tâm lớn của nhiều thiền phái khác nhau: Thiền phái Tỳ Ni Đa Lưu Chi với trung tâm chùa Pháp Vân nổi tiếng, Thiền phái Vô Ngôn Thông với trung tâm chùa Kiến Sơ đều nằm cách không xa chùa Báo Ân (gần 10 km theo đường chim bay), việc Thiền sư Trí Thông trụ trì chùa Siêu Loại hiến chùa cho Thiền phái Trúc Lâm – một tông phái đề cao tinh thần dân tộc – để biến nơi đây thành trung tâm Phật giáo lớn đã khẳng định sự nhập thế của đạo Phật hòa đồng với tinh thần độc lập dân tộc là nét nổi trội trong lịch sử Phật giáo, văn hóa đời Trần. Chùa Báo Ân là một trong những di tích hiện còn minh chứng cho một thời kì lịch sử sống động huy hoàng đó.
Sang thời Lê, theo bi kí hiện còn lại trong chùa, năm Long Đức nhị niên (1630) dòng họ chúa Trịnh gồm Ngọc tử họ Trịnh cùng các quận công, đô đốc tướng quân, đô đốc phủ … đã bỏ tiền ra tu sửa chùa để lấy phúc cho dòng họ (Báo Ân đại thiền tự bi kí). Theo nội dung văn bia cho biết lịch sử ngôi chùa cùng những lần trùng tu tôn tạo và khẳng định đây là lần trùng tu sửa chữa lớn chùa Báo Ân, sửa chữa tam quan, bái đường, thiêu hương, lầu chuông, gác trống, tô tượng, lập bi kí để truyền lại cho hậu thế. Nhiều năm sau đó, chùa Báo Ân liên tục được trùng tu sửa chữa: năm Cảnh Hưng thứ 10 (1750), năm Thành Thái thứ 4 (1892), sửa chữa tiền đường, phật điện (Trùng tu Báo Ân tự bi kí), năm Minh Mạng thứ 4 (1824) đúc lại chuông chùa (Báo Ân tự chung), v.v…
Như vậy, theo dòng thòi gian, chùa Báo Ân hội tụ nhiều điều kiện để trở thành một trung tâm Phật giáo quan trọng theo suốt chiều dài lịch sử, đặc biệt phát triển rực rỡ trong giai đoạn Phật giáo thời Trần, là một trong những quần thể di tích có giá trị lịch sử và văn hóa qua các triều đại Lý-Trần-Lê-Nguyễn.
Hiện giờ, các cụ già địa phương còn kể lại, trước năm 1946, quy mô chùa Báo Ân còn nguy nga tráng lệ, là trung tâm Phật giáo lớn, một danh lam thắng cảnh nổi tiếng trong vùng. Trải qua hai cuộc chiến tranh cùng những biến cố xã hội, chùa bị phá dỡ, những hiện vật liên quan thuộc chùa cũng được thu gom chuyển vào ngôi đền thờ vua Trần Nhân Tông bên cạnh. Vị trí ngôi chùa lùi về chức năng ngôi chùa làng bình dị và dần bị lãng quên.
Trong dịp kỷ niệm Thăng Long – Hà Nội ngàn năm tuổi (1010-2010), Bảo tàng Lịch sử Việt Nam đã tiến hành điều tra và khai quật khảo cổ nhiều điểm thuộc các quận, huyện nội – ngoại thành Hà Nội trong đó di tích kiến trúc thời Trần ở chùa Báo Ân . Qua 3 lần khảo sát và khai quật khảo cổ, những vết tích tồn tại của ngôi chùa qua các thời kỳ lịch sử đã được phát lộ với các lớp kiến trúc dưới các triều đại Trần – Lê – Nguyễn. Ở độ sâu từ 1,2-1,6m của hố khai quật các nhà khảo cổ học đã phát hiện dấu tích móng chùa, một số lượng lớn vật liệu xây dựng và những trang trí kiến trúc thời Trần. Phía trên lớp kiến trúc thời Trần là vết tích móng thời Lê Trung Hưng thế kỷ 18, nằm ở độ sâu trung bình 1m so với mặt bằng hiện tại. Lớp kiến trúc thời Nguyễn thế kỷ 18-19 đã bị phá hủy gần như hoàn toàn do người dân khu vực này khai thác đất làm gạch trong những năm gần đây. Việc bóc tách những lớp địa tầng và những di vật tìm thấy trong di chỉ khảo cổ học này đã khẳng định rằng chùa Báo Ân được xây dựng từ thời Trần vào khoảng thế kỷ 13-14, sau đó được tu bổ và xây dựng lại trên cơ sở chùa cũ vào thế kỷ 17-18 .
Như vậy, từ khảo sát, khai quật khảo cổ học đến sử sách và những gì truyền tụng trong dân gian qua truyền thuyết, chúng ta đã có thể khẳng định rằng đây là một trong những trung tâm thiền nổi tiếng thời Trần nằm ở ngoại vi thành Thăng Long xưa có vị trí địa lý đặc biệt quan trọng, là một trong những con đường hành hương về đất Phật Yên Tử – nơi vua Trần Nhân Tông trong quá trình tu hành của mình đã sáng lập ra một thiền phái nổi tiếng trong lịch sử Phật giáo Việt Nam – Thiền phái Trúc Lâm.
Trải qua sự khắc nghiệt của thời gian và những biến cố thăng trầm lịch sử, chùa Báo Ân đang có nguy cơ trở thành phế tích hoàn toàn nếu không được hưng công tu tạo kịp thời. Tuy ngôi chùa đã xuống cấp nghiêm trọng, nhưng nhân dân vẫn còn giữ được pho tượng Điều Ngự Giác Hoàng -Trần Nhân Tông rất quý cùng các pho tượng trong Tam Bảo Phật như: bộ tượng Tam thế, tượng Di Đà tam tôn, tượng Quan Âm chuẩn đề, tượng sư tổ Bồ Đề Đạt Ma, tượng A Di Đà, cùng các tượng liên quan đến Phật giáo. Vườn chùa còn khá nhiều bia, đáng chú ý là hai bia dựng năm Long Đức và Chính Hồ nhị niên ghi về lịch sử và những lần tôn tạo sửa chữa lớn ngôi chùa.
Lịch sử Phật giáo có đoạn viết: sư Pháp Loa chủ trì xây 2 ngôi chùa là Báo Ân và Quỳnh Lâm, riêng chùa Báo Ân ngay từ năm 1314 đã cho xây dựng 33 cơ sở gồm điện Phật, gác chứa Kinh, Tăng đường, và các Am Hồ Thiên, Chân Lạc, Am Mã, Vĩnh Khê, Hạc Lai..Chùa vốn được xây dựng và quy hoạch trên quy mô vùng đất cao nhất ở đầu làng, hướng Tây Nam nhìn ra dòng sông Thiên Đức, nằm cách vườn bia đá là nhà thờ Tổ cùng đồng hướng kế bên tả chùa. Chùa có bố cục xây theo lối nội công, ngoại quốc với hàng chục tòa chính và hàng trăm gian thờ Phật-Mẫu-Tổ, phía trước chùa có “quán Vua gieo” là nơi hàng năm đức Vua đến để ban phúc cho dân, sau chùa có “vườn Quan” là nơi các quan lại trong triều nghỉ ngơi khi hộ giá đức Vua đến chùa Báo Ân lễ Phật, chùa có vườn bia đá, vườn tháp Tổ và hệ thống ruộng, đất do Vua, Quan các triều cấp cho nhà chùa…
Theo báo người hà nội